Συχνά, όταν μιλούμε σε Έλληνες για την Εσπεράντο και εξηγούμε ότι αντλεί το λεξιλογικό της υλικό από τις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, μας ρωτούν αν έχει και ελληνικές λέξεις και πόσες. Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι σαφώς καταφατική -- προφανές παράδειγμα η λέξη kaj = και· το δεύτερο όμως δεν μπορεί ν' απαντηθεί με ένα σκέτο αριθμό, για τους λόγους που εκτίθενται στα επόμενα.
1. Υπάρχει στην Εσπεράντο τεράστιο πλήθος λέξεων που τις έπλασαν οι νεότεροι (αναγεννησιακοί και μεταγενέστεροι) λόγιοι, είτε στη λατινική γλώσσα, που την χρησιμοποιούσαν ως και πριν από ενάμιση αιώνα, είτε στις νεότερες γλώσσες απ' όπου άντλησε λεξιλόγιο και η ίδια η Εσπεράντο, δηλ. στα γαλλικά, γερμανικά αγγλικά κλπ., βάσει ελληνικών ριζών, οι οποίες όμως λέξεις δεν υπήρχαν εκ των προτέρων στα ελληνικά (έστω και αν τις περισσότερες φορές πέρασαν ύστερα και σ'αυτά). Πρόκειται για λέξεις όπως termometro (< θερμός + μέτρον), mikrobo (< μικρός + βίος), gramofono (< γραμμή + φωνή) κ.τ.ό. Η δημιουργία τέτοιων λέξεων συνεχίζεται μέχρι σήμερα, συνήθως όμως βάσει λεξιλογικών στοιχείων που ήδη χρησιμοποιούνται στη διεθνή επιστημονικοτεχνική ορολογία: για τις λέξεις π.χ. magnetoskopo ή falokratio μπορεί να υποστηριχθεί ότι δεν πλάστηκαν απευθείας από τις ελληνικές λέξεις 'μαγνήτης' και 'σκοπέω' ή 'φαλλός' και 'κράτος', παρά από τις ήδη δανεισμένες λέξεις magneto και faluso και από τις διεθνώς γνωστά συνθετικά "skop-" (πρβ. teleskopo, mikroskopo κλπ.) και "krati-" (πρβ. demokratio, aristokratio κλπ. ).
Το εξωτερικό σύνορο αυτής της κατηγορίας λέξεων είναι κάπως ασαφές:βάσει του 15ου κανόνα, σχεδόν όλες οι αντίστοιχες λέξεις των ευρωπαϊκών γλωσσών θα μπορούσαν να γίνουν δεκτές στην Εσπεράντο. Στην κοινή (μη εξειδικευμένη) γλώσσα, υπάρχει κάποια αντίσταση εναντίον αυτής της εισροής: κανείς δεν λέει "oftalmologo", αφού αρκεί το απλό "okulisto". Λέει όμως κανείς "renisto" αντί "nefrologo"? Και τι θα γίνει με τον "otorinolaringologo" - να τον κάνουμε "nazorelgorĝisto"; (Γράφοντας αυτή τη φράση, ένιωσα μια φωνίτσα μέσα μου να λέει «και γιατί όχι;») Στην εξειδικευμένη ορολογία όμως, η πλημμύρα των ελληνογενών όρων φαίνεται αναπόφευκτη. Ακόμα κι εκείνες οι γλώσσες, όπως η ολλανδική και η γερμανική, που αρχικά δοκίμασαν ν'αντισταθούν, λέγοντας π.χ. "Sauerstoff" aŭ "Wasserstoff" το οξυγόνο και το υδρογόνο, αναγκάστηκαν τελικά να δεχτούν τα "Oxyd" και "Hydrogenation"...
Αν μετρήσουμε όλες αυτές τις λέξεις ως «προερχόμενες από την ελληνική», σίγουρα το ποσοστό των ελληνογενών λέξεων στην Εσπεράντο θα αποδειχτεί πολύ μεγάλο. Υπάρχει πάντως διαφορά ανάμεσα στην ελληνικότητα λέξεων όπως "hidrogeno" (που είναι και στραβοφτιαγμένο· θα έπρεπε να είναι "hidrogono" όπως το λέμε κι εμείς, αφού "hidrogeno" σημαίνει κατά λέξη υδατογενές, γεννημένο από το νερό· αλλά ο Λαβουαζιέ δεν κατείχε τόσο καλά τα ελληνικά και το παράδειγμάτου φόρτωσε τις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες με μια ολόκληρη σειρά τέτοιων στραβοφτιαγμένων λέξεων, όπως "pathogène" (=παθογόνος), , "cancérigène" (=καρκινογόνος), "gazogène" (=αεριογόνος, αλλά και τα αλήστου μνήμης γκαζοζέν), κλπ.) και λέξεων όπως το "kaj"...
2. Δεύτερη κατηγορία λέξεων ελληνικής προέλευσης αποτελούν εκείνες που η λατινική ή οι νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες στις οποίες βασίστηκε η Εσπεράντο τις δανείστηκαν από την ελληνική, όπου αυτές ήδη υπήρχαν, είτε με την ίδια σημασία είτε με σημασία ευρύτερη η πιο καθημερινή. Πρόκειται για λέξεις όπως "liro" και "lirika" (το μουσικό όργανο, από όπου ήδη στα ελληνικά είχε πλαστεί και το επίθετο), "poeto" ("poemo", "poezio"...), "dramo", "teatro", "filozof(i)o", "geometr(i)o", "kubo" (που αρχικά σήμαινε "ζάρι", αλλά ήδη στα ελληνικά είχε πάρει και τη γεωμετρική του σημασία), "sfero" (που αρχικά σήμαινε "τόπι"), "akso" (αρχικά "άξονας ρόδας") κλπ.
Στο εσωτερκό αυτής της κατηγορίας μπορούμε να διακρίνουμε διάφορες υποκατηγορίες:
α. Λέξεις που σημαίνουν στοιχεία της ελληνικής ιστορίας και μυθολογίας, του ελληνικού κόσμου, του ελληνικού πολιτισμού : ciklopo, centaŭro, muzo, draĥmo, obolo, hekatombo...
β. Λέξεις που πλάστηκαν συνειδητά (ή αντλήθηκαν συνειδητά από την κοινή γλώσσα για να χρησιμοποιηθούν με συγκεκριμένη επιστημονική ή φιλοσοφική σημασἰα) από τους Έλληνες διανοητές και εν συνεχεία πέρασαν στα λατινικά, και μέσω αυτών και των νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσώνκαι στην Εσπεράντο. Πρόκειται κυρίως για φιλοσοφικούς, φιλολογικούς, αστρονομικούς ή γεωμετρικούς όρους : harmonio, fenomeno, hipostazo - epiteto, perifrazo, idilio - eklipso, planedo, kometo - centro, poligono, parabolo...
[Παρεμπιπτόντως, η λέξη "παραβολή", που στα ελληνικά σήμαινε αρχικά "σύγκριση" (πρβ. "αντιπαραβολή"), χρησιμοποιείται σήμερα στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες με δύο διαφορετικές κι φαινομενικά τελείως άσχετες σημασίες, που υπήρχαν ήδη στα αρχαία ελληνικά: (1) αφήγηση με ηθικό δίδαγμα, του Χριστού ή κατά το πρότυπό του, και (2) είδος κωνικής τομἠς (από κει βγαίνει και η σαφώς συχνότερη σημασία στα σημερινά γαλλικά, δηλ. "δορυφορική κεραία"· μπορώ να φανταστώ έναν μικρό κατηχούμενο να ρωτάει τον κατηχητή του αν ο Χριστός κήρυττε από την τηλεόραση!). Η γεωμετρική σημασία προέκυψε από το ότι αν ληφθούν ως άξονες των συντεταγμένων ο μεγάλος άξονας της κωνικής τομής και η εφαπτομένη στην κορυφή της, τότε στην παραβολή το y² ισούται με το ax (όπου a μια συγκεκριμένη παράμετρος), ενώ στην έλλειψη ή στην υπερβολή (που ακριβώς γι'αυτό λέγονται έτσι) είναι αντιστοίχως μικρότερο ή μεγαλύτερο. Σημειωτέον ότι και η λέξη "parolo" από την ίδια ελληνική λέξη (μέσω της γαλλικής) προέρχεται!]
γ. Λέξεις της κοινής γλώσσας, που πέρασαν από τα ελληνικά στα λατινικά, και μέσω αυτών και των νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών και στην Εσπεράντο, μαζί με την αντίστοιχη έννοια:leono, disko, horo, aero(!), eĥo, purpura, muziko, tragedio/tragika, komedio/komika, heroo, teatro, dramo...
δ. Λέξεις που υποδηλώνουν ειδικές έννοιες του Χριστιανισμού και που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες με τη διάδοσή του: evangelio, eklezio (αρχική σημασία "συνέλευση", πρβ. "Εκκλησία του Δήμου"), anĝelo (αρχική σημασία "αγγελιαφόρος"), bapti, apostolo, episkopo (αρχική σημασία "επόπτης"· το δεύτερο συνθετικό είναι ό,τι και στο "teleskopo"), martiro, eŭkaristio , monaĥo, ortodoksa ("δόξα" σήμαινε αρχικά "γνώμη"), katolika, herezo (αρχική σημασία "εκλογή", πρβ. "αιρετός")... και φυσικά και η ίδια η λέξη "Kristo" (αρχική σημασία "κεχρισμένος" -- οι αρχαίοι βασιλείς του Ισραήλ χρίονταν με λάδι).
3. Υπάρχουν μερικές -- όχι πολλές -- λέξεις ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, που γι' αυτό το λόγο (και όχι κατόπιν αμοιβαίου δανεισμού) εμφανίζονται και στα ελληνικά, και στα λατινικά, τα γερμανικά ή/και τα ρωσικά/πολωνικά, ώστε να μην είναι δυνατόν αν προσδιοριστεί από ποια γλώσσα πέρασαν στην Εσπεράντο. Το οφθαλμοφανέστερο παράδειγμα είναι τα αριθμητικά: ποιος μπορεί να πει αν τα "du", "tri", "ok", "dek" προέρχονται από τα ελληνικά "δύο, τρία, οκτώ, δέκα" ή από τα λατινικά "duo, tria, octo, decem" - για να μην αναφερθεί και το ρωσικό "три"; Η ερώτηση είναι ανόητη, αν διατυπωθεί έτσι: προφανώς ο Ζάμενχοφ επωφελήθηκε από την προϋπάρχουσα ομοιότητα όταν διάλεγε τις λέξεις του. Το ίδιο ισχύει για το "nun", που υπάρχει βέβαια στα ελληνικά (νῦν), αλλά και στα λατινικά (nunc) και στα γερμανικά (nun)· για το "mi", που ανευρίσκεται σε παρόμοια μορφή σε όλες (υποθέτω) τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες· για το "en", που υπάρχει απαράλλαχτο στα ελληνικά, αλλά και στα γαλλικά, και πολύ παρόμοιο ("in") και στα λατινικά, αγγλικά και γερμανικά· για το "patro", όμοιο ("πατήρ, pater") και στα ελληνικά και στα λατινικά· για το "dekstra", που ο Ζάμενχοφ αναμφίβολα το δανείστηκε σπό τα λαινικά ("dexter"), αλλά που υπάρχει και στα ελληνικά, και δη και με τον σπάνιο αρχαϊκό τύπο 'δεξιτερός'· για το "plata", που συγγενεύει με το ελληνικό πλατύς αλλά και με το αγγλικό flat· για το "bovo", που συγγενεύει με το ελληνικό βους (και -- όσο απίστευτο κι αν φαίνεται -- με το γερμανικό "Kuh" = αγγλ. "cow" -- αλλ' αυτό είναι άλλη ιστορία...), αλλά πράγματι προήλθε από το ομόρριζο λατινικό "bos", γεν. "bovis"· και για κάμποσα άλλα.
4. Πέρα από αυτές τις κατηγορίες λέξεων ελληνικής προέλευσης αλλά διεθνών κατά την ευρωπαϊκή αντίληψη του όρου, υπάρχουν και μερικές (πολύ λίγες) ρίζες που φαίνεται να αντλήθηκαν απευθείας από την ελληνική και όχι μέσω άλλων γλωσσών. Χωρίς εξαντλητική έρευνα στα λεξικά, έρχονται στον νου οι εξής:
kaj (σε καμία άλλη γλώσσα δεν λέγεται έτσι το "και"!)
osto [οστέον/οστούν]
hepato [ήπαρ / ήπατος, που ως το 1982 γραφόταν με δασεία, , κι ας είχε πάψει να προφέρεται ως h εδώ και 2000 χρόνια· "hepatito" λέγεται διεθνώς η ηπατίτιδα, αλλά απ' όσο ξέρω, μόνο στα ελληνικά ονομάζεται έτσι το ίδιο το συκώτι]
histo [ιστός, πάλι αρχικά με δασεία· κι εδώ υπάρχουν διεθνώς παράγωγα (histologio, histamino) αλλά η ίδια η λέξη δεν χρησιμοποιείται σε άλλη γλώσσα]
mjelo [μυελός· ο Ζάμενχοφ ονόμαζε "spina cerbo" τον νωτιαίο kaj "ostocerbo" τον ερυθρό μυελό, αλλά αυτό δεν επικράτησε, διότι για μας τους νεότερους "cerbo" σημαίνει πρωτίστως το όργανο της σκέψης και όχι το μεδούλι!]
orta [από το "ορθός", αλλά με τη γεωμετρική του σημασία· κι εδώ υπάρχουν διεθνώς παράγωγα (αγγλ. orthogonal, orthonormal), αλλά η βασική λέξη μόνο στα ελληνικά και στην Εσπεράντο χρησιμοποιείται ως γεωμετρικός όρος, λύνοντας το πρόβλημα της αμφισημίας του γαλλ. "droit", αγγλ. "right" κλπ.]
eposo [κι εδώ υπάρχουν διεθνώς παράγωγα, αλλά η ίδια η λέξη δεν πολυχρησιμοποιείται αυτούσια]
etoso [από το ελλ. ήθος -- αλλά δεν ξέρω ποιος το λανσάρισε στην Εσπεράντο με τη σημασία που σε άλλες γλώσσες εκφράζεται με μεταφορική χρήση της λέξης "ατμόσφαιρα"]
iĥtiokolo [=ιχθυόκολλα! - πού το βρήκε ο Ζάμενχοφ δεν ξέρω, αλλά υπάρχει ήδη στο Fundamentο]
pri [η πρόθεση· υπάρχει ομόηχη πρόθεση στα ρωσικά, αλλά η σημασία του εσπεραντικού "pri" πιο πολύ φέρνει στο ελλ. " περί". Απεναντίας, η ομοηχία του "po" με μία από τις σημασίες του ελλ. "από" είναι απλή σύμπτωση: αυτή η χρήση του "από" δεν είναι αρχαία, και είναι πολύ απίθανο να την ήξερε ο Ζάμενχοφ, ενώ η ρώσικη ομόηχη πρόθεση έχει και αυτή τη σημασία.]
-id- [το επίθημα, σαφώς προέρχεται από το ελληνικό πατρωνυμικό -ίδης]
-ej- [το επίθημα, που το βρίσκουμε στα ελλ. γραφείο, ραφείο, Ασκληπιείον, μαυσωλείον...· σημειωτέον πάντως ότι υπάρχει και στα γερμανικά παρόμοια κατάληξη, π.χ. Putzerei (=καθαριστήριο) ή Konditorei (=ζαχαροπλαστείο).]
Θα μπορούσαν να ανφερθούν και τα επιθήματα -ist-, -ism-, -eg- και -er-· αλλά τα δύο πρώτα, καίτοι σαφώς ελληνικής καταγωγής, είναι διεθνώς διαδεδομένα, ενώ τα δύο άλλα μόνον ο αείμνηστος Σταματιάδης τα συνέδεε με τις ελληνικές λέξεις 'μέγας' και 'μέρος'. Αν μιλήσουμε και για τις γραμματικές καταλήξεις, το -j του πληθυντικού σαφώς το άντλησε ο Ζάμενχοφ από τα ελληνικά με την αρχαία τους προφορά (αι καλαί κόραι, οι αγαθοί άνθρωποι). Και το -n είναι βέβαια συχνότατη κατάληξη της ελληνικής αιτιατικής ενικού (την καλήν κόρην = la belan knabinon,τον αγαθόν άνθρωπον = la bonan homon), αλλά στην εισαγωγή του στην Εσπεράντο πρέπει να συντέλεσε και η ύπαρξή του στα γερμανικά ("den guten Kameraden" κτό.). Απεναντίας, οι καταλήξεις με -nt- και -t- των μετοχών ανήκουν στην κατηγορία 3: απαντούν και στα ελληνικά, και στα λατινικά, και στα γερμανικά.
5. Τέλος, ας αναφερθούν και τα πολυάριθμα κύρια ονόματα ελληνικής καταγωγής -- όχι μόνο τα στενά ελληνικά, όπως Ateno, Sparto, Homero, Platono (που αποτελούν όμως και αυτά αναπόσπαστο μέρος της γλώσσας -- μιλούμε για "spartaj vivkondiĉoj" (σπαρτιάτικες συνθήκες), "platona amo" (πλατωνικό έρωτα) κλπ.), αλλά και πολλά άλλα, για τα οποία όποιος δεν ξέρει ελληνικά δεν υποπτεύεται αναγκαστικά την προέλευσή τους: Eŭropo, Azio, (η "Αφρική" απεναντίας είναι λατινικής καταγωγής), Egipt(uj)o, Etiop(i)o, Libio - Andreo, Petro (όχι όμως "Paŭlo", που είναι λατινικό όνομα), Georgo, Timoteo, Agata, Dorotea, Eŭlalia...
Πόσες λέξεις ελληνικής καταγωγής υπάρχουν λοιπόν στην Εσπεράντο; Πάμπολλες, αν συναριθμηθούν και οι νεότερες διεθνείς ελληνογενείς δημιουργίες, όπως "magnetoskopo" ή "skizofrena"; αν όμως περιοριστούμε σ'εκείνες μόνο τις λέξεις τις οποίες είναι βέβαιο ότι η Εσπεράντο άντλησε απευθείας από τα ελληνικά και όχι μέσω άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών, ελάχιστες (μεταξύ των λέξεων του Fundamento, κατά πάσαν πιθανότητα μόνο οι λέξεις "kaj", "osto", "hepato" και -- μάλλον απροσδόκητα -- "iĥtiokolo").
Ας προσθέσουμε χάριν αστεϊσμού ότι τόσο αφθονούν στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες οι λέξεις ελληνικής καταγωγής, ώστε μπορούμε να συντάξουμε ολόκληρες παραγράφους με τέτοιες λέξεις (συν, φυσικά, άρθρα, προθέσεις και παρόμοιες "γραμματικές" λέξεις της οικείας γλώσσας) .Στην Εσπεράντο, λόγω της κάποιας αντίστασης στην εισροή "ξένων" λέξεων, αυτό δεν είναι τόσο εύκολο, αλλά ένα γνωστό παράδειγμα στα αγγλικά είναι η ομιλία του Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο του 1957. Κάπως αντίστοιχη είναι η παράγραφος του βιβλίου “Langues sans frontières” του μακαρίτη Georges Kersaudy: «Saurait-on renoncer au téléphone, au magnétoscope, à la polychromie, à la cinémathèque? En politique, on tient beaucoup à la démocratie, on redoute la ploutocratie et on se méfie de l'aristocratie. Dans les lycées [mot grec signifiant "la louvière" ou "le bois des loups"] de l'hexagone, les pédagogues enseignent encore la géographie, les mathématiques, la géométrie, on parle sans doute de logarithmes et de polynômes, on étudie l'entomologie, les atomes, l'atmosphère, le cosmos, les microbes, les bactéries, etc. L'autochtone parisien qui s'asphyxie en auto sur le périphérique ou prend le métro pour aller au Panthéon ou au théâtre de l'Odéon, peut encore fantasmer sur l'époque mythique où les Champs Elysées étaient le paradis éphémère des péripatéticiennes et de leurs proxénètes, aujourd'hui éclipsés par les vendeurs de narcotiques et d'ecstasy ou autres euphorisants. On pourrait ainsi aligner sur des kilomètres des myriades d'hellénismes plus ou moins euphoniques,jusqu'à provoquer chez le lecteur des crises et des traumatismes menant à l'hystérie et aboutissant à la catalepsie »!