Το αλφάβητο της Εσπεράντο περιλαμβάνει 28 γράμματα, το καθένα από τα οποία (με την εξαίρεση ενός) έχει μία και μόνη προφορά, που τη διατηρεί πάντα αμετάβλητη, ανεξάρτητα από τη θέση του στη λέξη. Όλες οι λέξεις τονίζονται στην παραλήγουσα, επομένως δεν τίθεται θέμα προφοράς, κάθε λέξη διαβάζεται έτσι όπως γράφεται και αντίστροφα.
Όλη η γραμματική της γλώσσας περιλαμβάνεται σε 16 μόνο σαφείς, απλούς και χωρίς εξαιρέσεις κανόνες. Γραμματικά γένη δεν υπάρχουν, παρά μόνο φυσικά. Ένα μόνο άρθρο υπάρχει, ίδιο και για τα τρία γένη, για όλες τις πτώσεις και για τους δύο αριθμούς. Τα ουσιαστικά, τα επίθετα και τα επιρρήματα έχουν από μία μόνο κατάληξη, ενώ όλοι οι χρόνοι του ρήματος σχηματίζονται με τρεις μόνο διαφορετικές καταλήξεις. Η απλή και λογική δομή της γλώσσας, οι συγκεκριμένοι, σαφείς και χωρίς εξαιρέσεις κανόνες της γραμματικής της, ο απλός και λογικός μηχανισμός της σύνθεσης των λέξεων την κάνουν εκπληκτικά εύκολη σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη γλώσσα.
Ο επινοητής της, Λουδοβίκος Λάζαρος Ζάμενχοφ, επιμελώς απέφυγε να χρησιμοποιήσει στη γλώσσα του ιδιωματισμούς και σύνθετες εκφράσεις και προτίμησε τις απλές λέξεις για να είναι κατανοητές από όλους. Αξιοθαύμαστο στοιχείο παραμένει ο συνδυασμός της απλότητας και ευκολίας της γλώσσας, με την πλούσια εκφραστική της ικανότητα. Απόδειξη, η πολύ πλούσια λογοτεχνία της, πρωτότυπη και μεταφρασμένη, στον πεζό λόγο και στην ποίηση. Είναι γλώσσα διεθνής από καθαρά γλωσσολογική άποψη, γιατί τη χαρακτηρίζουν τα τέσσερα δομικά στοιχεία της: ριζολόγιο, γραμματική, ορθογραφία, προφορά.
Για τη δημιουργία του λεξιλογίου της Εσπεράντο ο επινοητής της πήρε στοιχεία από τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες και μάλιστα τις λατινογενείς. Για το σχηματισμό μιας λέξης χρησιμοποιείται η ρίζα που απαντάται στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, πράγμα που την κάνει αμέσως κατανοητή, χωρίς μεγάλη προσπάθεια από μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων. Για παράδειγμα, η λέξη "τραπέζι", που στην Εσπεράντο είναι "tablo" (τάμπλο), είναι "table" (τέιμπλ) στα Αγγλικά, "table" (ταμπλ) στα Γαλλικά και "tavola" (τάβολα) στα Ιταλικά. Έτσι, στη λέξη της Εσπεράντο "ĝardeno" (τζαρντένο), που σημαίνει «κήπος», o Άγγλος αναγνωρίζει το δικό του "garden" (γκάρντεν), ο Γάλλος το δικό του "jardin" (ζαρντέν) και ο Ιταλός το δικό του "giardino" (τζιαρντίνο). Αυτή είναι η διεθνικότητα της Εσπεράντο, η μία από τις δύο βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται ως γλώσσα, της οποίας μάλιστα η εκμάθηση διευκολύνει στη σπουδή των ευρωπαϊκών, λατινογενών γλωσσών.
Η δεύτερη αρχή της Εσπεράντο είναι η πιστή φθογγολογική γραφή. Αυτή είναι η βάση της απλότητας της Εσπεράντο, η "φωνητική ορθογραφία". Και τούτο, όταν είναι γνωστό πως στις περισσότερες εθνικές γλώσσες ο γραπτός λόγος διαφέρει τελείως από τον προφορικό.
Δεν υπάρχουν δίφθογγοι, ούτε διπλά γράμματα στην ίδια λέξη (παρά μόνο στις σύνθετες λέξεις, όταν συμβεί το τελευταίο γράμμα του πρώτου συνθετικού να είναι όμοιο με το πρώτο του δεύτερου). Ο Τολστόι έγραψε σε επιστολή του, το 1894: "Είναι εκπληκτικό, το ότι μετά από μελέτη δύο ωρών, μπορούσα αν όχι να γράφω καλά, πάντως να διαβάζω ελεύθερα στην Εσπεράντο".
Η Εσπεράντο βασίζεται στην απλή σύνθεση των λέξεων, δηλαδή σε ένα σύστημα, όπου οι γραμματικές καταλήξεις και τα προσθήματα μπορούν πολύ απλά να ενωθούν με ρίζες λέξεων και να σχηματίσουν νέες λέξεις με άλλη έννοια. Τα προσθήματα (38) είναι μονοσύλλαβα λεξίδια που προσδίδουν καθένα μία διαφορετική έννοια όταν μπαίνουν πριν από τη ρίζα (10 προθήματα), ή μετά τη ρίζα και πριν από την κατάληξη (28 επιθήματα). Με το σύστημα αυτό, αν κάποιος γνωρίζει την έννοια που προσδίδει κάθε πρόσθημα και 1.000 περίπου ρίζες λέξεων, μπορεί να σχηματίσει 10.000 περίπου λέξεις. Έτσι, η Εσπεράντο παρουσιάζει μια μοναδική πλαστικότητα που απαιτεί την απλή λογική του χρήστη, όχι την ικανότητα απομνημόνευσης πολλών ριζών.
Χρησιμοποιώντας, για παράδειγμα μία μόνο ρίζα, την patr- (κοινή σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες), που δείχνει τον πατέρα, τον γεννήτορα, τις πέντε βασικές γραμματικές καταλήξεις -o, -a, -e, -i, -j και μερικά προσθήματα (τα προθήματα ge-, bo-, pra- και τα επιθήματα -in-, -ec-, -uj-) σχηματίζουμε όλες τις λέξεις.
Στην Εσπεράντο η σύνταξη είναι ελεύθερη. Λειτουργεί βάσει της απλής, κοινής ανθρώπινης λογικής, που συνήθως θέλει το υποκείμενο πριν από το ρήμα, τον προσδιορισμό πριν από το προσδιοριζόμενο, ίδια την πτώση υποκειμένου και αντικειμένου κ.τ.λ. Αυτή η πλαστικότητα της γλώσσας δεν επηρεάζεται από την ακαμψία των 16 θεμελιωδών κανόνων της γραμματικής της. Εδώ, σ’ αυτή τη γλώσσα, η ελευθερία και η αυστηρότητα συνυπάρχουν αρμονικά.
Επομένως, 28 γράμμματα, 16 γραμματικοί κανόνες, 17 καταλήξεις και 38 λεξίδια, ιδού το θαύμα της Εσπεράντο!
Και βεβαίως πρόκειται για μία πλήρη γλώσσα. Η Εσπεράντο δεν προβάλλει ως ψυχρός γλωσσικός κώδικας. Όλες οι απαιτήσεις και όλες οι αποχρώσεις της διανθρώπινης επικοινωνίας, λογικές και συναισθηματικές, μπορείς να τις εκφράσεις στην Εσπεράντο. Πρόκειται για μία ζώντανη γλώσσα που ανταποκρίνεται στις διεργασίες του νου, αλλά και στις συναισθηματικές καταστάσεις του ανθρώπου. Αυτό, κατά τον καλύτερο τρόπο αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στη διάρκεια των 130 και πλέον χρόνων της ύπαρξής της χρησιμοποιήθηκε συνεχώς από πάμπολλους ανθρώπους στην καθημερινή λειτουργία τους (σε πολλές περιπτώσεις ως γλώσσα οικογενειακή αλλοεθνών ανδρογύνων) και από το ότι η πλούσια λογοτεχνία της, στην ποίηση και στην πεζογραφία, αποτελούν σήμερα ένα ζηλευτό θησαυρό δεκάδων χιλιάδων τίτλων.